O perzekuciji savenge sas o Roma avri ačhade prekal o dujto lumakro mariben, sas pal o mariben tele marde, cikňarde . But murdaripena ačhile bisterde u ola so ola murdaripena kerenas ačhile bi o trestos. The maškar o korkore Roma sas dominantno ajso ačhiben, vaj dikhiben, hoj pre savori odi bibacht, mariben, tiripen the nalačhipen kampel so sigeder te bisterel.

Jekh džaňiben so pal oda vacht amenge ačhiľas sas teatriko sikhaviben so skirinďas e Elena Lackova Phabarďi romaňi vatra (Horiaci cigánsky tábor ). E Elena Lacková ada sikhaviben skirinďas ča pal o na but berša pal oda sar agorinďas o mariben. Sar korkori skirinel :

... sakovar avenas andro miro šero maribnaskre šuňibena u sar te pes zthovenas andro jekhvarika teatralna dikhibena. Anglo mariben phiravas andro ochotňikano teatros... u avka andre jekh rat peske phenďom, hoj skirinava teatralno sikhaviben. Amaro romano teatros. U sikhavaha le gadženge, kos sam, so predžidžiľam the so predživas, sar pes šunas the sar kamas te dživel....

Lacková, E.: Narodila som sa pod šťastnou hviezdou. Praga 1997, s. 156

Maj duj berša e Elena Lackova phirelas peskre romane phirde teatroha pal e angluňi Slovakija the pal e paluňi Čechiko. Jekhetane peskri drama 106 - var sikhade le manušenge. Paľis pes ki e odi drama buterval visarenas o amaterika subori. Andro 2000 berš lakri drama tel nevo nav Romano lagros sar inscenacija sikhaďas o profesijonalno romano teatros ROMATHAN.

E Elena Lackova (1921 – 2003), sas jekh majbuter džanľi maškar o romane šerale andro dujto jepaš 20. šelberš andre Slovakija, oj ňikana na bisterďas pro maribnaskro rosňipen. ki e aja tema pes e Elena Lackova visarelas buterval, bi o aver the andro jekhvarika vakeribena save sas jekhetane avri dine tel o nav Holocaust Romu v povídkach Eleny Lackové. E Elena Lackova sas bari diskuterka, oj phirelas pro šela akharibena, kaj vakerelas pal oda so prekal o mariben autentikanes predžidžiľas. Oj sar jekh na but manušendar zorales kamelas, kaj pes te na bisterel pro romano holocaustos.

Palo historiografikano dikhiben bareder dikhiben pro romano holocaustos kerďas čechiko historikos Ctibor Nečas. Andro 80. the andro 90. berša diňas avri buter pramenna the sintetikane buťa pal o le Romengro ačhiben andre anglutňi Čechoslovakija. Leskre fundamentalna buťa hine o publikaciji Nad osudem českých a slovenských Cikánu v letech 1939 – 1945. ( Brno 1981 ), Českoslovenští Romové v letecg 1938 – 1945 ( Brno 1994 ), Nemužeme zapomenout – našťi bisteras ( Olomouc 1994 ). Zoraleder interesis pal o holocaustos šaj dikhas andro agorutno dešberš, kana sas realizimen archivno prinďaripen the prinďaripen pre leperde vakeribnaskri baza. Oda hin but kuč historikano prinďaripen, perdal ole manušengro vakeriben, so predžidžile o holocaustos. Ajso charakteris hin le publikacijen žalujíci píseň ( Brno 1993 ) le autorendar Dušan Holý the o Ctibor Nečas, avrivakeribnaskro zbornikos Východoslovenskí Rómovia ( Košice 1997, zostavovateľ A. Telvák ), vaj e genďi Keď bola vojna, nebol som doma ( Bratislava 2004) le René Lužicastar.

Andro 1999 – 2000 berša e Nadacija Milana Šimečka pal e inicijativa andal e Yalsko univerzita realizinďas unikatno projektos tel o nav Osudy tých, ktorí prežili holocaust. kerďas interwiev le Romenca so predžidžilr p dujto lumakro mariben u lengre vakeribena sas thode pre videokazeta, the sar sikhľuvno materijalis prekal o osvetova the edukačna programi.

O dukha dujte lumakre maribnaskre pre amari phuv amege leperen buter pamätna tabuľi, obeliski, the pietna sali. Andro gava Ilija, Tisovec the Dubravy sas ačhade pamätňika pre paťiv olenge so andro dujto lumakro mariben sas murdarde, no e informacija hoj oda sas Roma odoj na arakhena. Andro berš 1995 o lokalno rajipen phuterďas pamätňikos so leperel le murdarde Romen andro Čierny Balog. O aver thana kaj murdarenas le Romen, o lokaliti, jak sas thode buťakre utvari, zachudlo taboris Dubnicate oprel o Vahos, andro foros khatar džanas o transporti andro koncentračna tabori, o thana kaj murdarde le Romen, the kaj sas masovo murdaripen hine dži akana prekal manuša na prinďarde.

Angla 90 – beršenge uľiľas jekh inicijativa, kaj pes te leperen o romane murdarde andro holocaustos andre Slovakija. Jekhto leperďi oslava sas andro 1991 berš Dubravende. Bi e romaňi reprezentacija, avle the akorutne themutne šerale. Na but berša pal oda o združenie Jekhetane Perješistar andro programos Prinďaras amen, pale andro Dubravi peske leperďas pro le romane manušengre perezekucji, so sas marde andro mariben.